کلیسای قدیمی قزلجه مربوط به دوره قاجار است و در شهرستان سلماس، روستای قزلجه واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۴۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

پلان کلیسا مستطیلی به ابعاد 10در 15متر است. در میان سالن اصلی بنا چهار ستون مربع شکل به ابعاد 1 در 1متر قرار گرفته و سقف بنا با طاق های رومی بر روی این ستون ها اجرا شده است. در دو طرف محراب دو اطاق کوچک قرار دارد. کلیسا سه نورگیر در دیوار ضلع جنوبی، یک نورگیر در دیوار ضلع شرقی و بالای محراب و یک نورگیر در ضلع غربی دارد. در ضلع شمالی نمای داخلی طاقچه هایی تزیینی با سنگ حجاری شده به چشم می خورد. درب ورودی بنا نیز از سه تکه سنگ یکدست سیاه حجاری شده ساخته شده و مصالح عمدهٔ به کار رفته در بنا سنگ، خشت های آهکی، گچ و ملات آهک با دانه بندی درشت است.

نقش برجسته خان تختی از حجاری‌های شاپور اول؛ دومین شاه ساسانی است که در 17 کیلومتری جاده اصلی سلماس به ارومیه در روستای خان تختی در کوهی معروف به «پیرچاوش»، بر روی تخته سنگی به ‌صورت برجسته حک گردیده است. این نقش برجسته یادمانی است از پیروزی شاپور اول ساسانی بر والریانوس (پادشاه روم) که وی را سوار بر اسب نشان می‌دهد در حالی که والریانوس در مقابلش زانو زده است.

پس از سقوط شاهنشاهی اشکانی تا مدت‌ها سرزمین ارمنستان که در آن زمان بسیاری از شاهزادگان اشکانی حکومت می‌کردند، به محل نزاع میان دو ابرقدرت آن زمان یعنی ایران ساسانی و امپراتوری روم بدل شد و بارها پیرامون این سرزمین جنگ میان این دو قدرت باستانی درگرفت.

اين حمام پس از زلزله سال 1309 در زمان حكومت رضاخان در بخش جديد شهر با معماري سنتي ايراني ساخته شده و باني آن مرحوم محمد تسوجي است.
اين حمام تاريخي در سال 1312 مورد بهره برداري قرار گرفته است.
مساحت اين بناي تاريخي 860 مترمربع و آب اين حمام از دو نهر جنوبي و غربي شهر تامين مي شده و در يك انبار سرپوشيده آب سرد و در آب انبار ديگري آب گرم آماده مي شد.
اين حمام اولين و قديمي ترين حمام سلماس پس از زلزله سال 1309 اين شهر بوده و ابتدا حمام تسوجي نام داشته و سپس توسط شخصي به نام حاج مجتبي انتظاري معروف به شيخ اداره مي شد كه بعدها به حمام شيخ شهرت يافت.
اين حمام داراي پلان مستطيل شكل بوده كه 350 سانتيمتر از سطح خياباني كه در مركز آن واقع شده پائين تر است و داراي دو درب چوبي ورودي از ضلع جنوبي و يك درب از ضلع غربي جهت سر كشي به موتورخانه مي باشد.
پي حمام از سنگ هاي معدني با ملات ماسه و آهك استفاده شده و ديوارهاي آن با تلفيق سنگ و آجر به سبك تفليسي كار شده و در مجموع مصالح به كار رفته در بنا سنگ، آجر، گچ، آهك و ماسه است.
اين حمام صرفنظر از قدمت آن به لحاظ معماري ارزشمند بوده و تنها اثر باقي مانده از معماري حمام هاي سنتي در سلماس است.
حمام شيخ سلماس در سال 1379 به شماره 3475 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
اين حمام بعد از ثبت در فهرست آثار ملي، با مساعدت اداره كل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري آذربايجان غربي تبديل به مجموعه فرهنگي و هنري و نمايشگاه آثار مردم شناسي شده است.

چشمه آبگرم ایسی سو در روستایی به همین نام بین ارومیه و سلماس و در نزدیکی گردنه قوشچی قرار دارد. آبگرم ایستی سو (ایسی‌سو) در ۶۹ کیلومتری جاده ارومیه – سلماس واقع شده است. حرارت آن این چشمه در حدود ۱۷ درجه سانتیگراد است و در ارتفاع ۱۳۵۰ متر از سطح دریاهای آزاد از زمین می جوشد.

چشمه آب معدنی ایسی سو دارای آبی گرم و حاوی املاح گوگردی زیادی است که برای درمان انواع بیماری‌ های پوستی بسیار مفید است. بر اساس نقل بزرگان افرادی که مبتلا به بیماری جذام و اگزما بودند، با مراجعه به این آب گرم و آب تنی در آن شفا یافته و به بهبودی کامل رسیده اند.

این چشمه اکنون لوله کشی شده و مردم برای درمان امراض جلدی از آب آن استفاده می کنند.

کلیسای هفتوان در روستای هفتوان در 3 کیلومتری جنوب شهر سلماس واقع شده است. این کلیسا از یادگارهای دوران صفویه است و به امر شاه عباس صفوی احداث شده است. کلیسای هفتوان کاملاً از سنگ‌های سیاه آذرین تراش‌دار و با دقت خاصی کار شده است. گنبد مرکزی آن به صورت هرم دوازده تَرک بوده و بنا بر روی چهار ستون سنگی قرار گرفته است. در قسمت ورودی کلیسا چندین کتیبه به خط ارمنی و نقوش مذهبی دیده می‌شود که نشان‌دهنده ساخت اولیه بنا در قرن 13 و 14 میلادی است. این بنا در اثر زلزله سال 1930 میلادی خسارت سنگینی دید و پس از آن بازسازی شد.

مسجد امام حسن (ع) (آقا مسجدی) در شهر سلماس و در خیابان پاسداران نبش کوی ده متری طلبه شهید رضا ظفر کیش واقع شده است.

مسجد امام حسن (ع) در زمینی به مساحت 2450 متر مربع ساخته شده است. این مسجد با الگوی مساجد شبستانی با پوشش گنبدی آجری متأثر از معماری قدیمی و تلفیقی از معماری جدید بصورت تک شبستانی و بدون ایوان طراحی شده ودارای دو مناره و صحن است.

مصالح بکار رفته در قسمت پی و ستونها: سنگ و در بقیه قسمتها: آجر با ملات سیمان است. تزئینات بنا نیز شامل: کاربندیهای زیبای پوششهای گنبدی شبستان و کاشی کاری دور محراب و طاق نماها می گردد.

در جنوب سلماس بر روی کوهی به نام اوچ قارداش قرار گرفته است . وجود 3 شیار بزرگ بر روی ضلع شمالی کوه دلیل این نام گذاری می باشد . این قلعه یکی از بزرگترین قلعه های سلماس میباشد که شامل محوطه ای وسیع با مجموعه سازه های حکومتی می باشد . بر اساس یافته های باستان شناسی قلعه میتوان همان ارگ حکومتی شهر الخوی اورارتویی یا همان سارادوی خوردا باشد از بقایای عظیم می توان به دو دخمه مستطیل شکل کنده شده در دل سنگو دو دخمه کوچک – پله های سنگی قله – بقایای دیوار و اطاق های قلعه اشاره نمود .

گزارش از : رضا آقازاده گلعذانی

✅ باز نشر این گزارش با درج منبع بلامانع می باشد